Katastrofy i podnoszenie się miasta

Wielkie pożary pozostawiały wielu mieszkańców bez dachu nad głową, warsztatów i kościołów, zaburzając normalny rytm życia codziennego i rozwój miasta. W płomieniach ginęły też pokłady starej architektury oraz dokumenty świadczące o przeszłości. Jednak to właśnie pożary (np. w 1610 lub 1748 r.) znacząco zmieniły oblicze Wilna. Pogorzeliska i pokryte sadzą ściany kościołów, pałaców i domów mieszczańskich stopniowo nabierały nowych, dzisiaj łatwo rozpoznawalnych kształtów i rozkwitały niespotykanymi kolorami.

Przez długi czas prawie wszystkie pokolenia mieszkańców Wilna musiały borykać się z powtarzającymi się epidemiami: miasto wielokrotnie nękała zaraza, a w XIX w. było aż osiem ognisk cholery. Epidemie nie tylko pochłonęły życie wielu wilnian, ale na długo zakłóciły rozwój miasta. Po wielu dziesięcioleciach Wilno ponownie musiało zmierzyć się z podstępnym wirusem. Przez kilka tygodni normalnie tętniące życiem ulice były puste, a życie publiczne ustało. Ale, jak pokazuje doświadczenie z przeszłości, po epidemiach miasto odradza się z nową energią.

Po nieudanej bitwie przy Zielonym Moście 8 sierpnia 1655 r. Wilno zostało zajęte przez żołnierzy rosyjskich. Pierwsze dni okupacji były druzgocące: ginęli ludzie, którzy pozostali w mieście, plądrowano kościoły i klasztory, pałace i domy, a nawet krypty pogrzebowe, z których zabierano ozdobne trumny. Okupacja trwała ponad sześć lat, ale ostatecznie stolica została odbita i stopniowo wróciła do normalnego życia.

Wilno od połowy XVI w. często było przystankiem dla maszerujących obcych armii. Tutaj interesy Wschodu i Zachodu ścierały się w najbardziej brutalnych formach. W 1812 r. miasto powitało niepokonanego wcześniej cesarza Napoleona i jego Wielką Armię, a później bacznie obserwowało z bliska tragedię tej armii. W 1915 r. Wilno odczuło grozę wojny światowej na niewidzianą dotąd skalę: Rosja szybko ewakuowała miasto, a Niemcy je zajęli. Wojna w Wilnie i o Wilno trwała do 1920 r. W 1939 r. miasto stało się jedną z pierwszych ofiar nowej sowiecko-nazistowskiej wojny światowej: we wrześniu zostało zajęte przez Sowietów, w 1941 r. – przez nazistów i w 1944 r. – znowu przez Sowietów. Wojska okupacyjne ostatecznie opuściły Wilno w 1993 r.

W latach 1830–1831 i 1863–1864 w byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów wybuchły powstania przeciwko jarzmu Imperium Rosyjskiego. W czasie obu powstań Wilno było ważnym ośrodkiem dla walczących. W latach 1830–1831 w mieście działał potajemnie Główny Komitet powstańców, a szereg mieszczan i studentów wstąpiło w szeregi bojowników. Jednak decydująca próba wyzwolenia Wilna z zewnątrz zakończyła się klęską powstańców na wzgórzach ponarskich. Po klęsce powstania zlikwidowano najważniejszy w mieście ośrodek kultury, nauki i wolności – Uniwersytet Wileński. W powstaniu 1863–1864 wilnianie walczyli w oddziałach legendarnego Ludwika Narbutta, w mieście działały tajne organizacje oporu. Kiedy powstanie zostało stłumione, jego główni przywódcy Zygmunt Sierakowski i Konstanty Kalinowski zostali schwytani i zabici w Wilnie, a ich ciała ukryto. Jednak miasto zwróciło swoich bohaterów – po półtora wieku odnaleziono przywódców powstania, których uroczyście pochowano. W Wilnie ponownie rozbrzmiało legendarne hasło powstańców: „Za wolność naszą i waszą”.

W latach 1941–1943 w samym sercu Wilna naziści utworzyli getto, w którym więziono Żydów z miasta i okolic. Starówka, podzielona na małe i duże getto, była zarówno miejscem więzienia Żydów, jak i miejscem ich duchowego i fizycznego oporu wobec makabrycznej polityki nazistowskiej. Działająca w getcie „papierowa brygada” z poetami Abrahamem Suckewerem i Szmerke Kaczerginskim na czele ratowała i ukrywała skarby kultury żydowskiej, biblioteka prowadzona przez Hermana Kruka stała się schronieniem dla głodnych i przerażonych więźniów getta, a teatr – oazą krótkotrwałej radości w atmosferze niewiedzy. Zorganizowany zbrojny opór, choć nieudany, oddawał ducha wileńskich Żydów, którzy nie poddawali się okropnościom totalitarnego reżimu aż do likwidacji getta. Dziś o tym horrorze przypomina położony z dala od terenu getta pomnik w Ponarach, gdzie podczas Holokaustu dokonano masakry Żydów wileńskich.

Miasto to nie tylko budynki, ale też ludzie. W okresie powojennym Wilno straciło zarówno jednych, jak i drugich. Budynki wyburzano dość przypadkowo, bez względu na stan, wartość i historię. Trzeba było zwolnić miejsce na szerokie bulwary i place socjalistycznego miasta. Staranniej dobierano ludzi – tych, którzy nie pasowali politycznie i ideologicznie, wywożono na Syberię. Wilno, które utraciło znaczną część ludności, musiało też pożegnać się z wieloma miejscowymi Polakami, którzy wyjechali do komunistycznej wówczas Polski. Jednym z nich był Jan Bułhak, który malował Wilno obiektywem fotograficznym. Bez niego poranna mgła, wisząca nad doliną miejską, przestała być widoczna.