Stąd się wznosi do gwiazd: edukacja i wyznania w Wilnie

W przeciwieństwie do gotyku i renesansu, barok był pierwszą epoką kulturową, której w pełni doświadczyły Litwa i Wilno – już nie naśladowano, ale tworzono na swój własny sposób. O długotrwałym wpływie baroku świadczy fakt, że dziś spacerując po Wilnie można zapoznać się z przykładami wczesnego (kościół św. Ignacego), dojrzałego (kościół św. św. Piotra i Pawła) i późnego (kościół Wniebowstąpienia Pańskiego) baroku. O ścisłym związku Wilna z barokiem świadczy również fakt, że to tutaj studiował i tworzył Maciej Kazimierz Sarbiewski, zwany Horacym litewskim. W pierwszej połowie XVIII w. ukształtowała się swoista szkoła stylistyczna, której najważniejszy architekt Jan Krzysztof Glaubitz tworzył nie tylko dla luteranów i katolików, ale także dla unitów, prawosławnych i żydów.

Uniwersytet Wileński od ponad 400 lat zaprasza do wznoszenia się do gwiazd. W tym samym duchu dalekowzrocznej nauki rektor uniwersytetu, astronom Marcin Poczobut w 1777 r. zobaczył nowy gwiazdozbiór, a po 240 latach biochemik Virginijus Šikšnys odkrywa technologię nożyczek DNA, która może powstrzymać choroby genetyczne. Tym zaś, których nie przekonuje siła nauki, zespół architektoniczny Uniwersytetu Wileńskiego może zaproponować wejście na dzwonnicę kościoła św. Janów, z której otwiera się panorama Wilna, opowiadająca całą 700-letnią historię miasta, ściśle splecioną z historią uniwersytetu. Uniwersytet Wileński jako świątynia nauki w XVI w. wyrosła z religijnego ducha jezuitów, wkroczył w XXI w. jako świecka instytucja naukowa szanująca swoje tradycje. Wykracza ona poza Starówkę i tworzy oblicze nowoczesnego, opartego na nauce miasta.

Wynalazek Johanna Gutenberga szybko dotarł do Wilna. Franciszek Skaryna założył drukarnię w domu burmistrza Jakuba Babicza, w 1522 r. wydał pierwszą książkę, a miasto szybko stało się jednym z ośrodków wydawniczych. Drukarnie założyły Akademia Wileńska, klasztory i osoby prywatne – Mamonicze, Józef Zawadzki, Borys Kleckin, Martynas Kukta i Petras Vileišis. Wydawane w nich książki w kilku językach (m.in. Carolomachia Wawrzyńca Bojera, Punktai sakymų Konstantego Szyrwida, Wilno: od początków jego do roku 1750 Józefa Ignacego Kraszewskiego) odzwierciedlały szerokość horyzontów czytelników, a gazety, na łamach których w 1794 r. pojawiły się akty powstańców i Akt z 16 Lutego świadczyły o znaczeniu prasy w życiu publicznym.

Wilno z licznymi sanktuariami i klasztorami jest ściśle związane z życiem kilku świętych. W XV w. w świecie prawosławnym szeroko rozpowszechniły się żywoty trzech męczenników wileńskich (św. Antoniego, Jana i Eustachego). W Wilnie kształtował się kult św. Kazimierza, który rozsławił nie tylko Jagiellonów, ale także Litwę, znani są zakonnik jezuita Andrzej Bobola i bazylianin św. Jozafat Kuncewicz. Tu urodził się uczestnik powstania 1863–1864, późniejszy karmelita św. Rafał Kalinowski, miasto do dziś słynie z obrazu Jezusa Miłosiernego, inspirowanego wileńskimi wizjami św. Faustyny Kowalskiej. Ważnym okresem w drodze do świętości było siedem lat posługi arcybiskupiej w Wilnie Jerzego Matulewicza.

Civitas Ruthenica („miasto ruskie”) była przedmieściem Wilna zamieszkałym przez kupców i rzemieślników prawosławnych. We wschodniej części miasta zaczęło ono formować się pod koniec XIII w. i intensywnie rozwijało się przez cały XIV w. Tu pojawiły się też pierwsze cerkwie – Przeczystej Bogurodzicy, św. Mikołaja, św. Paraskiewy (Piatnica), wspólnoty prawosławnych mnichów. W pobliżu miasta pogańskiego rozwinęła się Civitas Ruthenica, a później też „miasto niemieckie”, które koncentrowało się wokół kościoła św. Mikołaja i było integralną częścią Wilna jako mozaiki kultur.

Przed wybuchem II wojny światowej w piątek wieczorem ze 135 żydowskich domów modlitwy na wileńskiej Starówce i na Śnipiszkach rozlegały się odgłosy nabożeństw i pieśni kantorów, a w dni robocze gromadzono się w nich nie tylko na modlitwę, ale także na studiowanie dzieł. Wszyscy religijni Żydzi miasta gromadzili się w Wielkiej Synagodze, ale było też wiele mniejszych, których odwiedzających łączył zawód lub autorytet rabina. Dziś w Wilnie działa zaledwie jedna z dawnych przedwojennych synagog – synagoga chóralna przy ulicy Zawalnej (Pylimo g.). Została założona na początku XX w. jako duchowe centrum żydowskiego oświecenia w Wilnie. Synagoga ta pełni obecnie obowiązki duchowego centrum wszystkich religijnych Żydów wileńskich.

W 1925 r., kiedy Uniwersytet Hebrajski otworzył swoje podwoje w Jerozolimie, w Wilnie powstał Instytut Naukowy Jidysz. Pielęgnował kulturowe i etnograficzne dziedzictwo i podniósł edukację języka jidysz na najwyższy poziom. Instytut był niezwykle potrzebny europejskiej diasporze żydowskiej, popierali go i do rady weszli twórca psychoanalizy Zygmunt Freud i fizyk Albert Einstein. Można śmiało twierdzić, że poza teorią względności w umyśle fizyka pojawiła się idea Wilna, ale nie odważymy się spekulować, co Wilno robiło w podświadomości Freuda. Dzięki udanemu zbiegowi okoliczności podczas II wojny światowej YIVO z Maxem Weinreichem na czele przeniósł się do Nowego Jorku i kontynuuje tam swoją działalność do dziś. To jeden z najsilniejszych i najdłuższych wątków kulturowych łączących Wilno z Nowym Jorkiem.