Wileńskie manifesty

W latach 1322–1323 z inicjatywy wielkiego księcia Giedymina wysłano z Wilna siedem listów do papieża, miast hanzeatyckich, franciszkanów i dominikanów w Saksonii. Były wyrazem myśli politycznej Giedymina, pragnienia odnowy państwa i jego gospodarki oraz otwarcia na świat. Władca twierdził, że otwiera swoją „ziemię, majątki i całe królestwo każdemu człowiekowi dobrej woli”. Ponadto w jednym z listów (25.01.1323) Wilno zostało przedstawione Europie Zachodniej jako znaczący ośrodek polityczny i miasto, w którym mogą spokojnie rozwijać się rzemieślnicy i kupcy, współistnieć przedstawiciele różnych wyznań.

22 marca 1387 r. w Mereczy Jagiełło nadał Wilnu prawo magdeburskie. Wtedy Wilno stało się pierwszym miastem WKL, które otrzymało zachodni samorząd. Prawo to zapewniało wolność obywateli i mienia oraz autonomię administracyjną i sądowniczą. Miastem rządziła wybieralna rada miejska złożona z burmistrzów i radnych, która obradowała przy ratuszu. Funkcje sądownicze pełnił sąd ławników, któremu przewodniczył wójt, przedstawiciel władcy w mieście. W XVI–XVIII w. przedstawiciele Wilna mieli wyłączne prawo uczestniczenia w Sejmach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co prawda, bardziej jako obserwatorzy. Wielki przełom w dopuszczeniu mieszczan do zarządzania dawnym „państwem szlacheckim” przewidziano w Konstytucji 3 maja 1791 roku. Zgodnie z jej zapisami po raz pierwszy mieszczanie uzyskali prawo do zajmowania państwowych stanowisk administracyjnych i sądowniczych, ubiegania się o stopnie wojskowe, a Sejm musiał przyjąć przedstawicieli 24 miast. Był to ważny krok w demokracji, stopniowo prowadzący do obecnej demokracji Wilna i Litwy.

Litwa może być naprawdę dumna ze Statutów, które świadczą o dojrzałości myśli prawniczej. Statuty Pierwszy i Drugi były rękopiśmienne, a Trzeci został sporządzony i wydrukowany w Wilnie. W 1588 r. wydrukowała go w języku ruskim drukarnia Mamoniczów, w 1614 r. opublikowano polskie tłumaczenie. Eustachy Wołłowicz i Leon Sapieha zrobili wiele przy redagowaniu Statutu. To dojrzałe dzieło prawnicze gwarantowało nienaruszalność terytorium państwa litewskiego i odzwierciedlało postępującą modernizację społeczeństwa. Po raz pierwszy w Europie dokonano podziału władz ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Znaczenie Statutu dla koncepcji obywatelstwa doskonale ujawnia fragment Katechizmu Litewskiego z lat 30. XIX w.: „Kto jest Litwinem? Ten, kto wierzy w wolność i przestrzega Statutu”. Trzeci Statut obowiązywał do 1840 roku.

Dwa najważniejsze litewskie dokumenty polityczne XX w. powstały i sygnowane zostały w Wilnie. Jeden ogłosił odrodzenie państwa litewskiego (16.02.1918), a drugi przywrócenie niepodległości po okresie okupacji (11.03.1990). Dlatego w Wilnie łączą się główne elementy tradycji państwowości litewskiej: miasto przechowuje najważniejszą spuściznę państwowości dawnej Litwy (Wielkiego Księstwa Litewskiego, 1253–1795); tutaj w 1918 r. stworzono nowoczesne państwo narodowe; w stolicy w 1990 r. przywrócono niezależność państwa i rozpoczęła się jego cywilna i euroatlantycka historia. Nie pomylimy się twierdząc, że Wilno od 700 lat jest najważniejszym twórcą, sygnatariuszem i opiekunem litewskiej państwowości.

Po konflikcie zbrojnym w 1920 r. z sąsiednią Polską i utracie Wilna, kwestia stolicy stała się istotną częścią agendy politycznej Litwy. W 1922 r. poeta Petras Vaičiūnas stworzył wiersz-manifest „Bez Wilna nie uspokoimy się”. Jego tytuł stał się bodajże najważniejszym hasłem w latach 1922–1939, powtarzanym zarówno przez uczniów, jak i mężów stanu. A 9 października 1920 r., kiedy Wojsko Polskie zajęło Wilno, w całej Litwie ogłoszono dzień żałoby. W okresie międzywojennym w miastach i miasteczkach powstawały wileńskie kwietniki, sadzono drzewa przywiezione z Wilna czy przechowywano urny z ziemią ze stolicy. W 1939 r., wraz z wybuchem II wojny światowej, Litwa odzyskała Wilno z rąk ZSRR, ale jak się później okazało, był to tylko koń trojański wepchnięty w niepodległość Litwy. Mimo dawnych sprzeczności, w ostatnich dziesięcioleciach miasto stało się obszarem współpracy dwóch sąsiednich, a zarazem dwóch historycznych narodów Wilna – Litwinów i Polaków.

Po stłumieniu walki zbrojnej w podziemiu największe protesty na okupowanej przez sowietów Litwie miały miejsce w latach 1955–1957 w okresie Wszystkich Świętych, w 1972 r. po ofierze Romasa Kalanty w Kownie oraz w 1987 r. w Wilnie pod pomnikiem Adama Mickiewicza. W tym czasie działająca od kilku lat Litewska Liga Wolności, organizacja ruchu oporu, postanowiła przełamać zastałą i zastygłą bez reform „republikę”. Przy pomniku koryfeusza romantyzmu przypomniano pakt Ribbentropa-Mołotowa, który przysporzył kłopotów krajom bałtyckim i Polsce. Wiatry zmian już wiały, chociaż na Litwie nadal aktywne były siły, które tych zmian nie potrzebowały.

Nie jest tajemnicą, że jeszcze przed otwarciem Muzeum MO wileńscy twórcy sztuki współczesnej prowokowali zadowoloną z siebie publiczność miasta. Pierwsza taka prowokacja – wystawa sztuki awangardowej – otworzyła swoje podwoje w Wilnie w 1923 r. z inicjatywy artystów Vytautasa Kairiūkštisa i Władysława Strzemińskiego. Nie zyskała ona jednak uznania. Na niebie literatury wileńskiej wiatry współczesności powiały później – pod koniec lat 20-ych wilnianie pospieszyli z tworzeniem awangardowych tekstów przesiąkniętych motywami katastrofy. Żydowscy pisarze utworzyli grupę „Jung Vilne”, której członkowie w jidysz zapraszali do ukazywania współczesnej żydowskiej tożsamości w awangardowych tekstach. Od tożsamości narodowej do kosmopolitycznej przeszło pokolenie awangardowych pisarzy, wychowane na Uniwersytecie Stefana Batorego, które w 1931 r. skupiło się wokół pisma „Żagary”. Na czele tej grupy stał Czesław Miłosz, którego „Bulion z gwoździ” i „Teatr pcheł” wyznaczyły kierunek całej polskiej poezji awangardowej. Na Litwie, która odzyskała niepodległość wraz z otwarciem Centrum Sztuki Współczesnej w 1992 r., Wilno stało się epicentrum twórców sztuki postmodernistycznej. Dzisiaj dzieła postmodernistyczne w mieście z ich modernistycznymi poprzednikami z początku XX w. często łączy pierwsza reakcja publicznego odrzucenia – czy będzie to „ Hak” Mindaugasa Navakasa, czy „Arka nabrzeżna” Vladasa Urbanavičiusa. Twórcy postmodernizmu prowokują wilnian do myślenia i dyskusji o sztuce i jej znaczeniu dla miasta.