Wilno – stolica, serce, ognisko

Od czasów Giedymina Wilno było ważnym miejscem zamieszkania i urzędowania władców. Za panowania Aleksandra Jagiellończyka powstały tu stałe instytucje administracyjne. Wilno było także ważną rezydencją innych władców z dynastii Jagiellonów – Zygmunta Starego i włoskiej księżniczki Bony Sforzy, Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny. W okresie WKL miasto odwiedzali władcy i posłowie z innych krajów. Opowieści o Wilnie pozostawili po sobie poseł królów Anglii i Francji, Gilbert de Lannoy (XV w.) oraz Siegmund von Herberstein (XVI w.), poseł Maksymiliana I, cesarza Cesarstwa Rzymskiego. Po przywróceniu wolności w 1990 r. miasto stało się rezydencją głów państw – prezydentów (od 1993 r.). W ciągu 30 lat odwiedzili je prezydenci, królowie i królowe, papieże, a nawet cesarz Japonii. Wilno jest więc nie tylko stolicą, ale także miastem jednoczącym dawną (WKL) i nowoczesną (demokratyczną) Litwę.

Nikt nie wątpi, że Wilno to romantyczne miasto. A w pierwszej połowie XIX w. było to w całej Europie Środkowo-Wschodniej również ważne ognisko romantyzmu. Pamięć historyczna o chwalebnym Wielkim Księstwie Litewskim, stare legendy, krajobrazy Starówki i okolic, duch uniwersytetu (do 1832 r.) i jego tajnych stowarzyszeń (filomaci, filareci) oraz marzenia o wyzwoleniu z carskiego ucisku skupiły w Wilnie ważne postaci epoki romantyzmu, takie jak: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Władysław Syrokomla-Kondratowicz, Józef Ignacy Kraszewski, Simonas Daukantas, Stanisław Moniuszko, Taras Szewczenko, Teodor Narbutt, Kanuty Rusiecki i inni. Spuścizna wileńskich romantyków dała silny impuls późniejszej samoświadomości narodowej Litwinów, Polaków, Białorusinów i Ukraińców.

W XVIII w. Wielka Synagoga i Gaon Wileński położyli podwaliny pod nowe żydowskie centrum duchowe w Europie Wschodniej. Wielowarstwowe Wilno nabrało jeszcze innego oblicza – stało się Jerozolimą Północy dla Żydów z regionu, poszukujących mądrości, którzy poparli dążenie Gaona Wileńskiego do ochrony tradycyjnej idei judaistycznej przed szalonymi Chasydami z ziem Ukrainy. To symboliczne określenie Jerozolimą stało się zaszczytem i zobowiązaniem wobec społeczności żydowskiej Wilna. Ta społeczność w XX w. w kontekście idei świeckich oddzieliła kulturę duchową Żydów od religii, ale zachowała język jidysz i określenie Wilna jako Jerozolimy Północy w diasporze żydowskiej na całym świecie. Miłość do Wilna opiewana w języku jidysz przez Mojsze Kulbaka, Abrahama Suckewera czy Chaima Grade’a, tęsknota za miastem odzwierciedlona w obrazach Lazara Segala czy słynne na całym świecie rzeźby Marka Antokolskiego – są to artefakty wykraczające poza przestrzeń Wilna, ale wywodzące się z ducha Jerozolimy Północy, które opowiadają światu o żydowskim Wilnie przed tragedią Holokaustu.

Przywódcy litewskiego odrodzenia narodowego, które rozpoczęło się pod koniec XIX w., pochodzili głównie z prowincji. Jednak legenda Wilna jako stolicy stała się jednym z głównych źródeł inspiracji dla ich działalności. Dawna stolica kojarzyła się także z ideałem miasta litewskiego, ideami autonomii Litwy, a później niepodległego państwa, stając się ostatecznie centrum działań na rzecz litewskości i państwowości. W mieście powstał polityczny program odrodzenia narodowego: w 1905 r. Wielki Sejm Wileński, który zebrał się w Sali Miejskiej (obecna Filharmonia), rozpoczął historię współczesnej Litwy, a w 1917 r. idea niepodległego państwa została zapisana podczas Konferencji Wileńskiej. Po tym, jak na początku XX w. Wilno stało się kulturalnym i politycznym centrum Litwy i litewskości, pojawiło się tu wielu budzicieli narodu i rodziców państwa: Jonas Basanavičius, Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Felicija Bortkevičienė, Žemaitė, Aleksandras Stulginskis, Michał Römer, Antanas Smetona, Steponas Kairys, Mykolas Biržiška, Mykolas Sleževičius, bracia Vileišisowie i inni.

W okresie międzywojennym w rządzonym przez Polskę Wilnie Białorusini i Litwini dzielili się nie tylko czasem nabożeństw w kościele św. Mikołaja, ale także wizjami realizacji swoich narodowych aspiracji. Już na początku XIX w. w Wilnie białoruska poetka Aloiza Paszkiewicz porozumiewała się z pielęgnującą litewskość Mariją Šlapelienė, a ich ścieżki ideowe nieustannie przecinały się z Mikalojusem Konstantinasem Čiurlionisem i Jankiem Kupałą. Ten pisarz jest pionierem nowej literatury białoruskiej. W latach 1906–1915 z gazetą „Nasza Niwa” przy ulicy Vilniaus przygotowywał grunt pod narodowe odrodzenie Białorusinów. Tak na początku XX w. wykształcona w Wilnie inteligencja białoruska, zasobna w romantyczne idee narodowe, położyła podwaliny pod zachowanie tożsamości białoruskiej w warunkach późniejszej sowietyzacji Białorusi. Dziś Europejski Uniwersytet Humanistyczny kontynuuje białoruską tradycję nauki i kultury w Wilnie.

Ludzie uciskani przez sowiecki reżim potrzebowali tylko małej szczeliny w tamie, by wolność przebiła się z siłą potężnego wodospadu. Tą szczeliną były reformy, a wodospadem, który z niej się wydostał – Sąjūdis i mieszkańcy Litwy, którzy ją poparli. Uzbrojeni w pieśni i pragnienie wolności, wszyscy opowiadali się za upragnionymi ideałami: niepodległością dla kraju, wolnością dla siebie, sumieniem dla wszystkich. Sala Akademii Nauk, Plac Katedralny i Park Zakret w Wilnie w latach 1988–1990 stały się centrum obudzonej Litwy. A żywy łańcuch narodów bałtyckich, który zaczął się od Wieży Giedymina, na chwilę uczynił cały region centrum świata. Wszędzie brzmiały wtedy pieśni. Vytautas Kernagis wzywał naród, a Eurika Masytė śpiewała o wolności.

Pod koniec XX w. w Wilnie rozpoczęło się wyburzanie imperium zła, a po jego upadku miasto stało się synonimem regionalnego i euroatlantyckiego przywództwa integracyjnego. W 1997 r. w Wilnie zebrali się przywódcy dwunastu krajów Europy Środkowo-Wschodniej. W 2000 r. w Wilnie powstała Dziesiątka Wileńska, zrzeszająca dziesięć krajów aspirujących do członkostwa w NATO. W latach 2001–2002, podczas litewskiej prezydencji w Komitecie Ministrów Rady Europy, przyjęto Deklarację Wileńską o współpracy regionalnej i utrwaleniu stabilności demokratycznej w Europie. W 2011 r. w Wilnie spotkała się Rada Ministrów OBWE, a w 2013 r., po przejęciu przez Litwę przewodnictwa w Radzie UE, w mieście odbyły się główne związane z tym wydarzenia.